Dünya Dillerinde Ünsüzler
Dünya Dillerinde Ünsüzler
Ünsüzler IPA’da pulmoner ve pulmoner olmayan ünsüzler olarak 2’ye ayrılmaktadırlar:
Akciğerlerden gelen hava akımının konuşma organlarında biçimlenmesiyle oluşan ünsüzlere pulmoner ünsüzler denir. Akciğer ünsüzleri olarak da bilinir.
Akciğerden gelen hava akımının konuşma organlarında biçimlenmesiyle oluşmayan ünsüzler ise, pulmoner olmayan ünsüzler olarak tanımlanmaktadır. Click (şaklamalı) ünsüzler, implosives (içepatlamalılar) ve ejectives (dışapatlamalılar/duraklılar) ünsüzler bu gruba girmektedir.
Ünsüzlerin oluşumunda akciğerler ve glottisten gelen soluk konuşma organlarında belli bir engelle karşılaşırlar. Bu engeli aşarken; bir sürtünme, titreme ya da patlama gerçekleştiği için ünsüzleri engelli ve gürültülü sesler olarak tanımlamaktayızdır. Ünlüler hiçbir sese bağımlı olmadan çıkarılmalarına rağmen; ünsüz sesler, ünlü olmadan çıkarılamayan – yani bağımlı- sesler olarak kabul edilmektedirler. Ünsüzlerin sınıflandırılması; çıkış biçimlerine, çıkış yerlerine ve ötümlülüğe (vokal kıvrımların titreşip titreşmemesine göre) sınıflandırılmaktadır.
1-) Çıkış Biçimi: Ünsüzlerin konuşma organlarındaki biçimlenişi farklı alt türlere ayrılabilmektedir.
A-) Patlamalı Ünsüzler: Plosive consonants (patlamalı ünsüzler); soluğun oral kavitede önce tutuklanması, ardından patlamasıyla ortaya çıkarak üretilen ünsüzlerdir. Bu bahsettiğimiz tutuklanma hadisesi; oral kavite, diş, dişeti, sert damak ve yumuşak damak bölgelerindeki yaklaşma, tutma ve bırakma evreleriyle gerçekleşmektedir. Yaklaşma evresinde, artikülatörler gerekli tutuklanmayı gerçekleştirmek üzere hazırlanır; tutma evresinde, hedef sesin çıkarılması için oluşturulmuş tutuklanmayla soluğun serbest bırakılması arasında geçen süreye karşılık gelmektedir; bırakma evresinde gerçekleşen olay ise soluğun patlamaya benzer bir ses ile dışarıya çıkması durumudur.
B) Nazal Ünsüzler: Soluk oral kavitedeyken, uvulanın aşağıya doğru sarkıp (velofarengeal açılma) hava akımının nazal kaviteden de geçmesini sağlamasıyla oluşan seslerdir.
C-) Sürtünücü Ünsüzler: Artikülatörlerin daralması sonucunda, soluğun sürtünerek çıkmasıyla oluşan seslerdir. Patlamalı ünsüzlerden farklı olarak, sürtünücü seslerin oluşumunda yaklaşma, tutma ve bırakma evrelerinden biri olan tutma evresinde patlama yerine, daralma eylemi gerçekleşir.
D-) Çarpmalı Ünsüzler: Dil ucunun sert damağa bir ya da birden çok kez çarpmasıyla oluşan seslerdir. Çarpmalı ünsüzlerde yaklaşma, tutma ve bırakma evlere birbiri ardına eklemlenerek hızla gerçekleşmektedir.
E-) Yan Daralmalı Ünsüzler: Dilin oral kavitede yanakların iç kısımlarına doğru çekildiği şekilde oluşan ünsüz ses grubudur. Bu seslerin çıkarılışında mandibula hafif aşağı iner, dilin ön kısmı da üst sıra dişlerin ardına ya da dişetine değer.
2-)Çıkış Yeri: Gelen soluğun oral kavitede boğumlandığı yer, bu süreçte görev alan etken/aktif ve edilgen/pasif konumdaki artikülatörler, ünsüzlerin sesletilmesini sağlamaktadır.
A-) Etken (Aktif) Artikülatörler: Labium (alt dudak), dilucu, dil sırtı, dil kökü, epiglottis (gırtlak kapağı), vokal kıvrımlar.
B-) Edilgen (Pasif) Artikülatörler: Üst dudak (labial), üst dişler (dental), dişardı (alveolar ridge), dişeti (post-alveolar), sert damak (palatal), yumuşak damak (velar), uvula (küçük dil), farenks, epiglot, larenks.
Vokal Kıvrımların Vibrasyonu: Akciğerlerden gelen hava larenksten geçer iken addüksiyon durumunda olan vokal kıvrımları manipüle ederek daha yoğun ya da daha az titreşmesi sonucunda ötümlü (voiced) ve ötümsüz (voiceless) olarak tanımlanan ünsüzler oluşmaktadır. Tüm ünlüler ötümlü özellik taşırken; bazı ünsüzler ötümsüzlük , bazıları da ötümlülük özelliği taşımaktadır.
Detaylıca incelemek için buraya tıklayınız.
