Yaşlılıkta Fizyolojik Değişikliklerin Dil ve Konuşmaya Etkisi

Yaşlanma, hücre, organ ve sistemlerdeki değişikliklerin ve fonksiyonel kayıpların görüldüğü geri dönüşü olmayan bir süreçtir. Bu değişikliklere bağlı olarak yaşlı bireylerde fizyolojik değişiklikler ortaya çıkmaktadır (Yıldız, 2010; Özkayar ve Arıoğul, 2007). Yaşlanma ile birlikte beyine giden çeşitli damarlarda bir takım anatomik bozukluklara yatkınlık meydana gelir ve bu değişiklikler beyine giden kan akımını %20’ye yakın oranda azaltır. Bu değişiklikler özellikle de hipertansiyon gibi kronik hastalığa sahip yaşlılarda inme oluşması riskini artırır. Yaşlanma ile ilişkili normal kognitif değişiklikler; özellikle hafızada, plan yapmada ve işlem hızında ılımlı azalma ile karakterizedir. Öğrenme yetisinde de ciddi azalma gözlenir. Ancak bu azalma günlük yaşamda fark edilecek kadar belirgin değildir. Demans olmayan yaşlı bireylerde bilgi, kelime dağarcığı, iletişim ve algılamanın bozulması öngörülmez (Keskin ve ark., 2016).

Tüm yaşlılarda kas kütlesi ve gücünde azalma vardır. Aynı zamanda duyular da yaşlanmaya bağlı olarak etkilenir. Klinik olarak, yaşa bağlı işitme kaybındaki en yaygın ve en erken şikayet, özellikle arka plan gürültüsü “kokteyl partisi” etkisi varlığında konuşmayı anlamada güçlüktür. (Tran Ba Huy, 2019). Konuşma zincirinin “dinleyici” tarafında kulakta olası bir problem nedeni ile konuşmacı tarafından gönderilen mesajın ya duyulamamasından veya duyulup da anlaşılamamasından dolayı sorunlar ortaya çıkacaktır. Yaşlılıkta gördüğümüz bu gibi işitme sorunlarına yönelik amplifikatör denilen, gelen sesin daha şiddetli duyulmasını sağlayan cihazlar kullanılmaktadır. İşitme cihazı ile sağlanan amplifikasyona rağmen konuşulanları anlamadaki güçlüğün minimale indirgenmesi için işitsel, görsel ve işitsel-görsel yetenek geliştirme teknikleri uygulanır.

Yaşlılığa Bağlı Ses Bozuklukları

Öncelikle, abdominal gerginlik ve genel adele tonusu zayıflar, akciğerler elastikiyetini kaybeder, toraks daralır, vokal yolun mukozasında atrofi, mukoz sekresyonun karakterinde değişkenlik, sinir uçlarının sayısında azalma ve ilave psikonörolojik faktörlerde değişiklik görülür. Larenksin kendi adelesinde tonus kaybı ve vokal foldların submukozal yapısında değişiklikler görülür. Larengeal kartilajlar ossifiye olur ve eklemler artritik ve hareketleri sınırlıdır. Hormonal değişiklikler söz konusudur. Yaşlılardaki vokal performansı fonksiyonel değişiklikler olarak değerlendirmek mümkündür. Bu anlamda belli başlı değerlendirmeler; maksimum fonasyon süresi, ses kalitesi, vokal jitter (vokal kordların titreşim frekansındaki en ufak değişimler) ve vokal shimmer (amplitüd düzensizliği)dir. Yaşlı erkeklerde sıklıkla rastlanan vokal performans bozukluklarından birisi de tını düzensizliğindeki artıştır. Uygulanabilecek bir seri medikal ve cerrahi yöntemlere ek olarak sıklıkla kullanılan ses tedavilerinden bazıları ise; itme egzersizleri, relaksasyon, kulak ile eğitim, larenksin dijital manipülasyonu ve vokal hijyen önerileridir. (Özkan, 1998)

Yaşlılığa Bağlı Konuşma Bozuklukları

Yaşlılığa bağlı olarak oral kavitede sıklıkla karşılaşılan değişiklik diş kaybı, kas dokusundaki, tükrük bezlerindeki ve nöral yapıdaki morfolojik değişiklikler ile oral kavitenin histolojik değişiklikleridir. Bu değişikliklere bağlı olarak veya kullanılan ilaçlar nedeni ile en sık karşılaşılan sorun ağız kuruluğudur, bu da tükürük oluşumunu azaltabileceği için bolus oluşturulmasını zorlaştırabilir. Ayrıca, oral kavitelerdeki ligament, kas ve fibrillerdeki elastikiyet kaybı, atrofi veya incelmeler, dilin ve dudakların duyarlılığındaki azalmalar diğer sık karşılaşılan yaşlılığa bağlı sorunlardır.

Yalnızca fonksiyonel değil periferal sorunlar da gözlenebilir. Artikülasyon zamanlamasında gecikme ve fonemlerin doğru olarak çıkartılmasında oral kavite içerisinde artikülatörlerin pozisyon hataları, bazı fonemlerde ve hecelerde telaffuz güçlüğü ile bunların daha yavaş çıkartılmaları bu sorunlara örnek gösterilebilir. (Özkan, 1998) Dil ve konuşma terapisti, çene, dudak, dil ve yüz kaslarını güçlendirme, artikülasyon egzersizleri ve doğru nefes teknikleri üzerine çalışabilir.

Yaşlılığa Bağlı Yutma Bozuklukları

Yaşlılıkta kasların zayıflaması, salgı maddelerinin azalması yukarıda bahsettiğimiz ses ve diğer konuşma bozukluklarını olduğu gibi yutma fonksiyonunu da etkiler. Yapılan çalışmalarda yaşa bağlı gelişen fizyolojik değişiklikler nedeni ile yaşlılarda yutma refleksinin üç fazında da yutma bozukluğu geliştiği saptanmıştır. Nörolojik hastalıklar en sık görülen disfaji nedenlerini oluşturmaktadır. Yaşlılıkta yutma refleksinde görülen fizyolojik değişiklikler:

Kas gücünde azalma
Çiğneme fonksiyonunda azalma
Dilin gücünde azalma
Dilin bağ dokusunda artış
Faringeal yutmada gecikme
Farinksten materyal atımının gecikmesi
Sekonder özafagiyal peristaltizmin azalması veya kaybolması (Bahadır, bölüm 23)

Bu değişikler bolus oluşumu, çiğneme gücü ve besinlerin ağızda hareketinin zorlaşması besinin dil kökünden farinkse gönderilmesinin zorlaşması, alt ve üst özofageal sfinkter açılması ve kapanma anomalisi, peristaltik harekette bozulma, yutma esnasında öncesi ve sonrasında oral bölgede/ valekülada/ laringeal bölgede besin kalıntısı, besinin ağız ve burun boşluğundan geri gelmesi, penatrasyon, aspirasyon gibi birçok probleme sebep olabilir. Pozisyonel teknikler, oral kasları güçlendirme ve bazı yutma teknikleri ile dil ve konuşma terapisti yutma problemi yaşayan yaşlı hastalara yardımcı olabilir.

Ek olarak yaşlılarda bu fizyolojik değişiklikler, genetik faktörler, araç kazaları gibi içsel ve dışsal faktörler; Demans, ALS, MG, MS, Parkinson, Sağ Beyin Hasarı gibi zorlu aynı zamanda dil ve konuşma becerilerini etkileyen hastalıklara yol açabilir.

Neslihan Çaylak